Bauman, Turski i Pawłowicz, czyli Akademia na nieracjonalne czasy

Dziś dopadła mnie zła nowina - o śmierci profesora Zygmunta Baumana. Kolejny nieprosty życiorys, z którym przyszło mu się zmagać przez lata - głównie w Polsce. Ale też to w Polsce rozegrały się te fragmenty jego życia, które rzuciły cień na dekady ważniejsze dla nauki i kultury w skali światowej. Zastanawiałem się nie raz, czy mam rację ważąc te dwie rzeczy na szalach jednej wagi. Bo przecież to zjawiska nieporównywalne. A jednak - integralność osoby i jej życia jest tak oczywistym ideałem, że poprzez pryzmat ciągłości tej osoby i w kontekście jej stałej odpowiedzialności za czyny minione chciałbym móc o niej mówić do siebie samego. Bo nie ulega wątpliwości, że zmarły był nie tylko sobą, ale też symbolem - otwartości na nowe, na świat zmieniający się, który może budzić obawy, ale który warto rozumieć, a przynajmniej "rozumować" i na pewno nie odrzucać. Tymczasem symbol, człowiek-potęga miał skazy, które wciąż wracały. Ostatecznie przecież szale przeważał dla mnie nie tylko fakt, że nie mi wychowanemu w bezpieczeństwie współczesnego europejskiego państwa oceniać ówczesne wybory. Raczej to, że jego twórczość była stałym wyzwaniem i zaprzeczaniem dawnej ideologii, dawnego siebie. Nie chował się, nie uciekał, jak mu niekiedy porywczo zarzucano, lecz otwarcie walczył z tym, czym kiedyś był, czym mógł być jeszcze długie lata. W tym sensie dla mnie ocalał swą integralność w czasie, gdy akcentował humanizm i wynikającą z niego otwartość w nowych czasach jako wartości - nawet jeśli nie było to dość dla osób oczekujących publicznej Canossy.

Ale te refleksje przyszło mi zderzyć z treścią wywiadu, którego dwóch szacownych fizyków, prof.prof. Iwo Białynicki-Birul i Łukasz Turski udzielili "Gazecie Prawnej". Pomijając szczegóły dość szczególnego i niekoniecznie starannie ustrukturyzowanego zapisu, uderzyła mnie wielokrotnie przewijająca się w nim myśl - naukowcy w czasach radzieckich, PRL-u, ale nawet nazizmu, mogli być ludźmi małostkowo wykorzystującymi reżimy dla swoich celów, mogli nawet krzywdzić innych ludzi, kolegów i bliskich. Jeśli jednak dokonali dużego odkrycia, a przynajmniej byli rzetelnymi naukowcami i zostawili historii nauki jakiś jej fragment opatrzony swoim nazwiskiem, to jakoś można się z tym pogodzić. W domyśle zaś - jeśli byli kiepskimi uczonymi, a do tego mało etycznie żyjącymi ludźmi, to już miarka się przebrała, tych wolno piętnować. Jednym słowem - bycie wybitnym naukowcem, który swoim wysiłkiem intelektualnym zmienia wizję świata, a czasami losy całej ludzkości, zwalnia z wymogów etycznych obowiązujących innych ludzi. Nie ma w tym prostej analogii do losów śp. profesora Baumana, ten wszak walczył z tym, w co wcześniej wierzył, albo przynajmniej czemu służył. Dla profesorów to nie jest istotna kategoria - z ich słów wynikać zdaje się, że świat otaczający dla naukowca jest jak hotel, z którego można do woli korzystać, o ile sprosta się kategorii wielkości w nauce. Nauka rozgrzesza, bo pochodzi z innego porządku, wyższego nad mozoły tradycyjnego życia w społeczeństwie.

No i wreszcie - omne trinum perfectum? - w ostatnich dniach uderzyły mnie dobiegające z różnych stron głosy o "elitach", które znów nie rozumieją ludzi, nie dorastają do nich, manipulują nimi (słynna już wypowiedź poseł Krystyny Pawłowicz o relacji profesorowie - studenci). Oskarżenia o antypolonizm (?), "koryto" i wszystkie te elementy nagonki na wrogów uprawiane od dawna, ale od roku jakby pozbawione hamulców estetycznych. Głosy te uderzyły mnie nie tyle przez swą frapującą niezgodność wypowiedzi z gramatyką języka polskiego, ale przez prostą wizję rzeczywistości: brak elit, ich usunięcie oznacza wejście do nowego, właściwego porządku świata. Ci, którzy mogą lub powinni uchodzić za wzory lub źródło wiedzy o godności człowieka w świecie, nie mogą i nie powinni tej funkcji pełnić. Nie dlatego, że są inni, lepsi, którzy mogą ich w tym zastąpić. Ale dlatego, że lud nie potrzebuje wzorów. Zbiorowa mądrość to coś więcej niż mityczny suweren cedujący swe życie i losy swych dzieci w ręce wybrańców do parlamentu. To jedność przecząca różnicowaniu, przecząca zmianie, wykluczająca postęp, bo unikająca świadomości, że ktoś może wiedzieć coś więcej, lepiej, że może pomóc, że może nauczyć.

Etyka i estetyka są ze sobą zbieżne. Szukają harmonii w niełatwym byciu człowieka. Ale sens mają w pojedynczości, w walce każdego, jedynego we wszechświecie istnienia o godność rozumianą jako znalezienie drogi w harmonii z innymi pojedynczymi, samotnymi jak my wszyscy bytami. Negowanie wspólnoty bytu, fundamentalnej jedności wszystkich ludzi i rozróżnianie etyk przez wzgląd na zajmowaną pozycję społeczną - czy będzie to wybitny naukowej, czy wybitnie zlany z ludem uczynnik wspierający wizję tej czy innej władzy - nie ma znaczenia. Uważam, że dla nas, dla ludzi nauki nie nastały jeszcze ciężkie czasy. Ucieleśnią się, jeśli wybierzemy jedną z dwóch pułapek - elitaryzmu zrywającego więzi z otoczeniem na rzecz "naszej" racji lub egalitaryzmu nakazującego myśleć jak ten czy inny wódz.

Popełniamy błędy, umiemy je analizować i starać się je naprawiać swoim życiem, wciąż nowe popełniając, gdy patrzymy przez pryzmat naszych nowych celów. Pokazujemy, że można szukać prawdy, że warto pracować dla innych w imię wspólnoty bycia w prawdzie. Dopóki Akademia widzi w tym swoją wyjątkowość i afirmuje ją nie przecząc wspólnej etyce, dopóty jest szansa na budowę racjonalnego społeczeństwa. Bez tego staniemy się tylko urzędnikami tej lub innej opcji światopoglądowej.